 |
РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ
|
|
Вобразы мілыя роднага краю,
Смутак і радасьць мая!..
Якуб Колас
|
|
|
|
|
|
|
Філасофія арыгінальнасці
Рэцэнзія на кнігу вершаў Аксаны Спрынчан «ЖываЯ»
|
Уражанне ад першага прачытання, дакладней, прагортвання кнігі Аксаны Спрынчан “ЖываЯ” – лірычная гераіня пастаянна ўжывае каву, ставіць крыжыкі і малюе сняжынкі. Аднак адразу ж захацелася і нешта занатоўваць, аналізаваць. Адчуванне таго, што кніга надзвычай цікавая і вартая, пацвердзілася пры другім і трэцім уважлівым прачытанні. Тры лісты выпісаных прыкладаў, але патрачанага часу не шкада – такая кніга адкрываецца ўспрыманню пры кожным звяртанні, прычым узбагачае зноў і зноў. Тое, што заўважаецца адразу, – незвычайная структура зборніка вершаў. Аксана дае філасофскія анатацыі кожнаму раздзелу ў пачатку кнігі, як быццам бы замест зместу. І, дзіва, – ажываюць знакі прыпынку, ствараючы вобраз, думку, разважанне. Паэтка вельмі мудра падыходзіць да слова, разглядае ўсе яго аспекты – і семантычныя, і фанематычныя, і асабліва графічныя. І справядліва: там, дзе сугучнасць, – новыя асацыяцыі, дзе гульня з формай, – дадаецца візуальнае ўздзеянне. Нібыта маючы мэтай узяць ад графікі слова ўсё магчымае, яна прымушае, не, хутчэй дазваляе літарам скакаць, складвацца, разрываць прастору паперы. Часам прачытанне такіх вершаў вымагае вялікай увагі і прыводзіць да нейкай дваістасці, чытач разгублены – захапляцца ўдалай знаходкай ці прыгледзецца да філасофіі зместу. Можна прапанаваць як выйсце прачытаць кнігу два разы: першы раз як зборнік выдатных вершаў, другі – як паэтычную крыжаванку. Аксана задае нямала пытанняў: “А што такое шчасце?”, “Чаму б не жыць на свеце белым?”, “ Сонца ці месяц?”… і не спыняецца ў пошуку адказаў: “шукаю тое, што яшчэ згублю”. “Двукропкавы” раздзел – не проста пералічэнне і апісанне родных мясцін, асацыяцый, важных падзеяў у жыцці: ад “галінкі, зламанай у Вербніцу” да “Часа і быцця” Хайдэгера. Гэта таксама расстанне, сыход у часе і прасторы, зварот да успамінаў. Таму лагічным завяршэннем раздзелу з’яўляецца хоку-паэма Лысай Гары: “восеньскі сум і жоўтае лісце, мёрзлыя астры і цыганскі дождж”, але па-ранейшаму “над Лысай Гарой свеціць / сузор’е Хоку”. Шматкроп’е ў “Жывой” не толькі ў адпаведным раздзеле, яно паўсюль, ненавязлівае, як выдых, як паўза, якую чытач запаўняе сваёй думкай. Ланцуг вобразаў “кроплі-людзі-птушкі-пялёсткі-неба”, якія “зрываюцца з даху”, пастаўлена на графічна адасоблены слупок-лесвіцу “нібыта”, а пасля “не кахае”. Гэты верш – як разважанне-заўвага, ідзе пасля “словаў і сноў, якія перасталі прыходзіць”, пасля “расстання з табой” і дажджу і слёз. Няма ні адчаю, ні дэпрэсіі, і нават не туга ў вершах – самота. Завершаная ў сваёй філасафічнасці. Пра гэта ж – і паэма з недасланых вершалістаў, многія з якіх маюць постфактум, хаця, здаецца, галоўнае ўжо сказана. “Жыццёвы пароль” аўтарка схавала ў назве кнігі (Жывая Я), у самым аптымістычным складзе “жы”: жыць, ажыны, дажынкі, сняжынка… Гэты жыццяпіс сапраўды жыццесцвярджальны, хаця паэтка неаднаразова тактоўна і без пафасу і фальшы закранае тэму смерці:
На Кальварыйскіх могілках вясна. Я з крыжыкаў раблю сняжынкі – пераствараю смерць у снег.
| З аднаго боку, настолькі свабодна і шматслоўна разважаць на вечную, але складаную тэму, аўтарцы дазваляе жыццёвы вопыт, асэнсаванне і спасціжэнне асноў, увага да вонкавага і ўнутранага:
нібыта поўня, поўніцай жыву… так шмат у жыцці суму, так мала празрыстасці… Я з тых часоў, дзе ўсе жывыя. Я ў часе тым, дзе шмат паўмёртвых.
| Такі пастаянны зварот да ўспамінаў, мінулага, гісторыі сваёй і свайго народу. Нават будзённыя назіранні ў вершах тыя, дзе чалавек або істота рыхтуецца да смерці або прыняў яе:
Раве за лесам карова так вусцішна, рыхтык забіваць яе рыхтуецца нехта чужы. Зязюля села ў рукі старой. Год назад муж яе памёр. Яшчарка ў цэбры плавае. Прыгледзела- ся – нежывая.
| У апошнім хоку назіранне пераважае над паэтычным адкрыццём. У адносінах да жыцця – і характар, і пазіцыя лірычнай гераіні:
(…) не спяваю паводле нотаў ніводнага імгнення жыцця. У найбанальнейшых рыфмах – глыбокі верлібр жыцця.
| Там, дзе смерць, знаходзім… вясну:
Лісточкі распускаюцца і новыя крыжы… …снег (…), памёршы ўраз, народзіць новую вясну.
| Таму што смерць – пачатак новага жыцця:
…ведаю, што ветах мой настане, як толькі прыйдзе час свяціць маладзіку…
| З другога боку, у “дыялог” “жыццё-смерць” урываецца каханне (ці смерць кахання?):
я дажыла ў тваім жыцці – святкуй дажынкі спасцігаючы (…) жыццё, як каханне
| І, пэўна, пачуццё любові і кахання, нараджае парадаксальнае сцвярджэнне:
я так люблю жыццё, што паміраць не страшна.
| Парадокс з’яўляецца ў іншых формах:
не хапае чужой адсутнасці У тваёй рацэ камень, што не тоне.
| Аўтарка тонка адчувае: а) мнагазначнасць слова:
Атрымалася нітка з надрывамі. Вельмі рвалася… да цябе… Ты падаеш надзею мне, а жабраку – рубель апошні.
| б) багацце сінонімаў, блізкіх па значэнні і аднакаранёвых слоў:
вужакаю, якую ты ад страху зблытаў са змяёю
| Гэта дапамагае будаваць верш, без строгай класічнай формы і рыфмы, а на тонкім, псіхалагічным адчуванні вобразнасці слова. Сінанімічны ланцуг з градацыяй: полымя – сонца – агонь – цяпло
я апяклася горкім ценем самоты, гаркавай магчымасцю шчасця, гаркатой халоднага неба…
| Галоўная пара кнігі – не “жыццё–смерць”, а, насамрэч, “нябыт–быццё”:
нябыту сум і гарката быцця танцуем быцця тайніцу
| Суседнічае з гэтай парай вобраз паўнаты, напоўненасці:
такое поўнае жыццё што вось-вось падасца перальецца ў нябыт
| “Парнасць” вобразаў сустракаецца даволі часта:
сябры і горы, слова і гарэлка; зрываюць лісце і капелюшы, хістаюць цені і дажджы
| На “парнасці” пабудаваны верш пра глыбокі верлібр жыцця. в) фаналагічнае багацце слова (асаблівая ўвага – анафары):
у дыханні адчаю дыханне тваё адчуваю… засмечаны свет слядамі самоты рыхтык забіваць яе рыхтуецца (…)
| Верш пад літарай “ш”, якая, на першы погляд, не зусім паэтычная і мілагучная, сабрала дастаткова слоў, каб стварыць не адзін вобраз: шэршань, шэрасць, зашэрхласць адзіноты, ашалелая, шашаль, шэдэўральна, шчасце.
абароненыя Гарою, ці аброненыя сасною люты не грае на лютні шлях шляхотна-крохкі
| Падчас фанетыка з’яўляецца ў чыстым выглядзе:
выбухны, звонкі, вуснава-зубны зычны гук – найлепш вымаўляецца ў пацалунку.
| г) увага да архетыповых вобразаў (камень, крыж…) д) лексічная напоўненасць, асаблівая разнастайнасць назваў фауны і флоры, многія батанічныя назвы лёгка ўплятаюцца ў канву вершаў, набываюць арыгінальнае пераноснае значэнне:
гляджу на кветку-матылёк – лабелія… Палеская краса. А я называю – сон-траву, якая ведаю калыханку сонца, якая верыць у сны на вятры… пчала беларускае рэўнасці папрашу пасадзіць аронію між елак і соснаў для пеўчых і чорных драздоў
| е) пераноснае значэнне слова
Не ведаю, куды глядзець – на мапу радзімак тваіх ці на зорную мапу неба.
| ж) паранімічнасць слоў:
пупышкі на вязе – у чорнай вязі літараў
| Такая свабода ў адносінах да слова вядзе да з’яўлення новых формаў слова, новых слоў, арыгінальнага прачытання знаёмага, да нечаканасці рыфмы:
за-сы-нае, за-дачка-е рэч-ка-ў-сабе жанчыну-ў-сабе самоту – са-мной-ты
| Часам спалучэнне абстрактных назоўнікаў падаецца ўскладненным для неспрактыкаванага чытача:
каб потым лёгкасць ізноў засталася без цяжарнасці твайго працягу… дзялюся наканаваннем / несумоўнасці
| Удаюцца Аксане і больш аб’ёмныя формы, у якія яна заўсёды дадае нешта сваё, перайначвае: паэма з недасланых вершалістаў, цыкл вершаў “Цяжарнасць і лёгкасць быцця”, хоку-паэма Лысай Гары, Э-дыпціх, Паэма-імкненне. У апошнім раздзеле аўтарка ўвогуле адмаўляецца ад знакаў прыпынку, нібыта ўзлятае, раствараецца ў вобразах. І – застаецца, роўнай, бруістай крыніцай паэзіі, празрыстай, якая наталяе прагу прыгажосці, якая цікава аздобленая, на якую можна глядзець (і чытаць) бясконца.
|
|
|
|
|
Падабаецца
Не падабаецца
|
|
2009–2020. Беларусь, Менск.
|
|
|